پای ضربدری

پای ضربدری حالتی است که وقتی فرد زانوهایش را کنار هم قرار می‌دهد، بین مچ پاهایش فاصله وجود دارد. این بیماری در کودکان 3 تا 6ساله رایج است و معمولاً با رشد آن‌ها و بدون ایجاد مشکلی، خود به خود بهتر می‌شود. اما گاهی‌اوقات کودکان بزرگ‌تر یا بزرگسالان نیز می‌توانند این ناهنجاری  را داشته باشند.

زانو مهمترین و پیچیده ترین مفصل بدن است و هر گونه انحراف زانو باعث فشار زیادی به مفصل زانو و بروز درد می‌شود.

این نوع انحرافات غالبا در کودکی قابل شناسایی هستند و روش های درمانی موثری نیز برای این عارضه وجود دارد. یکی از بیماری هایی که راه رفتن انسان را دچار اختلال می کنند و موجب بروز پا درد در انسان می شوند، بیماری زانوی ضربدری است.

نامیزان بودن استخوان های زانو به صورتی که زانوها به داخل متمایل باشند، تحت عنوان پای ضربدری شناخته می شود. در افرادی که دچار این ناهنجاری هستند، فاصله عرضی پاها در حین راه رفتن و ایستادن افزایش پیدا می کند. این امر باعث می شود شخص به صورت تدریجی بر لبه داخلی پا فشار بیشتری وارد کند.  علاوه بر آن قوس کف پا نیز از بین می رود.

اگر کفش افراد مبتلا به پای ضربدری را مورد ارزیابی قرار دهیم، متوجه می شویم که ساییدگی داخلی کفه کفش بیشتر از سایر قسمت های آن است. همچنین این عارضه موجب می شود تا فرد تمایل بیشتری به نشستن قورباغه ای یا همان دبلیو شکل داشته باشد.

افرادی که به این عارضه دچار هستند، زمانی که صاف بایستند قوزک پای آنها با فاصله 3 اینچی یا حتی بیشتر کنار هم قرار می گیرد. این بدان دلیل است که زانوهای این افراد بیش از حد به طرف داخل متمایل شده  و انحنایی غیر طبیعی از زانو به پایین به وجود آورده است.

زانوی برون گرد، وضعیتی غیر نرمال برای پاها است که به موجب آن بیمار قادر نیست به صورت همزمان زانو و مچ پای خود را کنار یکدیگر قرار دهد. این اختلال اغلب در کودکان سه ساله دیده شده و معمولا تا سن 7 - 8 سالگی برطرف می شود. اگر پس از این سن مشکل پای ضربدری کودک رفع نشد، باید برای درمان به پزشک مراجعه کرد.

انواع مختلف پای ضربدری

پای ضربدری به دو نوع مختلف ذیل تقسیم می‌شود:

1-پای ضربدری فیزیولوژیک

این نوع پای ضربدری بسیار شایع است و در اغلب کودکان به عنوان قسمتی از فرآیند رشد آنها به حساب می آید. پس از اینکه کودک 7 – 8 ساله شد، این نوع پای ضربدری به خودی خود رفع می شود.

2-پای ضربدری پاتولوژیک

این نوع پای ضربدری به دلیل وجود بیماری هایی مانند راشیتیسم و شکستگی های قبلی استخوان زانو می باشد.

همچنین درجات پای ضربدری شامل خفیف، متوسط و شدید است.

عوامل ایجاد پای ضربدری

پای ضربدری عارضه ای است که  معمولا در حین رشد کودک رخ می دهد و به این علت  است که وزن کودک به طور طبیعی به قسمت خارجی مفصل زانو تحمیل می شود و بعد از چند سال بهبود می یابد.

این بیماری ممکن است هر فردی را درگیر کند و تا حدی هم می تواند زمینه ارثی داشته باشد.  همچنین طرز نشستن کودکان عامل بسیار مهمی در بروز این عارضه است.

به نشستن فرزند خود دقت کنید. اغلب کودکانی که عادت به نشستن قورباغه ای ( به صورت دبلیو ) دارند، بیشتر در معرض ابتلا به انواع مختلف انحرافات اندام تحتانی قرار دارند و نحوه راه رفتن و شکل گیری لگن این کودکان در معرض خطر قرار هستند. 

علل اصلی بروز این مشکل در کودکان

کودکان اغلب به‌دلایل زیر به پای ضربدری دچار می‌شوند:

• وجود بیماری های مختلف
• وراثت و سابقه خانوادگی
• صدمات وارده به زانو خصوصا صفحه رشد
• قنداق کردن نوزادان
• راه رفتن زودهنگام کودکان
• نشستن کودکان به صورت قورباغه ای

علل اصلی پای ضربدری در بزرگسالان 

علاوه بر کودکان، بزرگسالان نیز به این عارضه مبتلا می‌شوند. از دلایل اصلی پای ضربدری در بزرگسالان، می‌تواند به موارد ذیل اشاره کرد:

• ایجاد عفونت در مفاصل
• شکستگی استخوان ساق پا و عدم درمان صحیح آن
• بیماری آرتروز یا روماتیسم مفاصل
• آرتریت روماتوئید
• چاقی و اضافه وزن
• پارگی رباط های داخلی زانو و کوتاهی رباط های خارجی
• صاف بودن کف پا
• کاهش زاویه سر و گردن استخوان ران با تنه آن
• افزایش رشد کوندیل ( برجستگی انتهایی بعضی از استخوان های بلند بدن ) خارجی نسبت به کوندیل داخلی
• کوتاه بودن عضلات دو سر ران که باعث آبداکشن ساق پا می شود ( آبداکشن به معنای دور شدن یک اندام از محور میانی بدن است )
• ضعیف بودن عضلات نیمه غشایی و نیمه وتری
• عوارض زانوی ضربدری
• ظاهر نا خوشایند پاها
• کوتاهی قد فرد
• تغییر در راه رفتن یا حتی ایستادن فرد
• آرتروز زودهنگام زانو
• افزایش حساسیت و آسیب پذیری مفصل زانو
• کاهش رشد استخوانی
• زانو درد در بخش داخلی زانو به دلیل کشیدگی بافت نرم استخوان
• بروز ناهنجاری و تغییر شکل در پا و مچ پا ( صاف بودن کف پا و چرخش پاشنه به سمت خارج )

علائم پای ضربدری چیست؟

اگر پای ضربدری یا ایکس بعد از دوران کودکی و در بزرگسالی همچنان وجود داشته باشد، علاوه بر خم بودن زانوها سایر علائم ذیل را نیز در پی دارد:

• سفت شدن مفاصل
• درد زانو و قسمت پشتی ساق پا
• لنگیدن فرد در حین راه رفتن
• تجمع مایع در زانو که منجر به التهاب زانو می شود
• کوتاهی تاندون آشیل
• کاهش ارتفاع اندام های تحتانی فرد و کوتاهی قد
• خستگی زودهنگام حین راه رفتن و دویدن
• آرتروز زانوی  زودرس
• ساییده شدن زانوها به یکدیگر و چرخش پاها به خارج موقع راه رفتن
• سائیدگی بیش از حد کناره داخلی کفش
• بروز درد در مفصل ران، مچ پا یا پاها به‌علت فشار وارده به رباط ها و ماهیچه های بدن
• شرایط نامتعادل بدن در حالت ایستاده حتی اگر یک زانو در وضعیت نامناسبی قرار داشته باشد

در صورت مشاهده علائم زیر باید به پزشک متخصص مراجعه کنید:

• فاصله ایجاد شده میان مچ های پا بیش از 10 سانتی متر باشد.
• هنگام صاف ایستادن کودک، بین ساق پاهای او فاصله زیادی وجود دارد.
• زانو، بیش از حدِ طبیعی به خارج یا داخل متمایل است.
• کودک به علت زاویه دار بودن زانوهایش دچار زانو درد است.
• کودک به سختی راه می رود و هنگام ایستادن نیز مشکل دارد.

تشخیص پای ضربدری

از فرد بخواهید که بایستد و پاهای خود را کنار یکدیگر قرار دهد، طوری که کوندیل های داخلی ران مماس با یکدیگر قرار گیرند و زانو نیز صاف باشد.پس از آن به وسیله خط کش یا کولیس میزان فاصله میان دو قوزک داخلی را اندازه بگیرید.  در شرایط ذیل باید به پزشک مراجعه کنید:

• فاصله بین هر دو مفصل مچ پا در حالت ایستاده با زانوهای کنار هم، بیش از 8 سانتی متر است.
• بدشکلی با افزایش سن به تدریج افزایش می یابد.
• سن کودک بیش از 7 سال یا کمتر از 2 سال باشد.
• فقط یک طرف تحت تأثیر قرار  گرفته است.
• علائمی مانند زانو درد، لنگیدن، مشکل در دویدن وجود دارند.
• مشکل در بزرگسالی نیز وجود دارد.
• هر مشکل دیگری که در بدن پیدا کرده‌اید.

در ابتدا پزشک سوالاتی درباره سوابق پزشکی خانواده و اینکه درد در کدام ناحیه بیشتر است، از بیمار می پرسد. او حین معاینات فیزیکی، به طرز ایستادن و راه رفتن بیمار توجه کرده و موارد زیر را بررسی می کن :

• عدم برابری طول پاها
• مقدار زاویه ای که زانوها کنار هم تشکیل می دهند
• عدم برابری اثر پاها در کف کفش
• ارزیابی زمینه وراثت
• عکسبرداری از پاها با اشعه ایکس
• سنجش تراکم استخوان

پزشک در رابطه با کودکان، علاوه بر فاصله بین دو مچ موارد زیر را نیز مورد بررسی قرار می دهد:

• قد کودک
• تقارن زانوهای کودک
• هم محوری پاها و مفصل های ران و پایین پا و کف پا

در برخی موارد نیز پزشک دستور انجام ام آر آی را به بیمار می دهد تا ساختار استخوانی او را ارزیابی کند و  علل بروز عارضه پای ضربدری را مورد ارزیابی قرار دهد.

درمان پای ضربدری

روش های درمان پای ضربدری به دلایل و شدت آن بستگی دارند  و معمولا شامل موارد زیر هستند:

کم کردن وزن

چنانچه اگر علت بروز این عارضه در فرد اضافه وزن او باشد، باید کنترل شود. افزایش وزن و چاقی، فشار بسیاری روی زانوها وارد می‌کنند و باعث بدتر شدن پای ضربدری می شوند. در صورتی که به اضافه وزن مبتلا هستید، پزشک یک برنامه کاهش وزن برای شما تنظیم خواهد کرد.

مصرف دارو و ویتامین

از دیگر دلایل ایجاد زانوی ضربدری کمبود ویتامین دی در بدن است که برای رفع آن باید با تجویز پزشک دارو مصرف شود. وقتی که استخوان های بدن قوی هستند و تمام مواد مغذی و ویتامین های مورد نیاز خود را دریافت می کنند، احتمال بروز این عارضه کمتر می شود. همچنین در صورت وجود این مشکل، ممکن است باعث درمان آن شوند.

داروهایی که به استحکام و تامین مواد معدنی استخوان ها کمک می کنند می توانند علاوه بر افزایش تراکم استخوان در درمان زانوی ضربدری نیز تاثیر گذار باشند. همچنین اگر علل ایجاد این عارضه در کودک نرمی استخوان باشد، باید از ایستادن ، نشستن و راه رفتن طولانی مدت کودک جلوگیری شود.

اگر کودک عادت به نشستن قورباغه ای دارد، او را منع کنید و به او بیاموزید که چهار زانو بنشیند و همچنین با اجسام سنگین به کناره های داخلی پای خود ضربه نزند.

اگر دلیل ایجاد این عارضه پارگی رباط های جانبی داخلی زانو باشد، برخی تمرینات و ورزش هایی مانند دوچرخه سواری و وزنه برداری جهت تقویت عضلات چهار سر ران می‌توانند در اصلاح این ناهنجاری موثر باشند. 

ورزش

انجام تمرینات ورزشی تحت عنوان حرکات اصلاحی در جهت اصلاح پای پرانتزی مفید است. این تمرینات بدون دخالت عوامل درمانی و تهاجمی و تنها از طریق تقویت عضلات نیم غشایی و نیم وتری و حرکات کششی عضلات دو سر رانی به بیمار کمک می‌کنند. اکثر افرادی که دچار پای ضربدری هستند به وسیله ورزش می توانند به بهبود وضعیت خود کمک کنند.

پزشک یا فیزیوتراپ پس از بررسی شیوه راه رفتن بیمار می تواند تمریناتی را برای تقویت پا ، باسن و ران به او ارائه دهند. تمریناتی نظیر بالا آوردن ساق پا در حالت نشسته یا دراز کشیده  معمولا بسیار ساده هستند و می توانند روند بهبودی بیماری را سرعت ببخشند و از بدتر شدن آن جلوگیری کنند.

استفاده از بریس ( زانو بند طبی ) یا ارتز کفش ( کفی طبی )

 اگر دلیل بروز پای ضربدری در فرد صاف بودن کف پای او باشد، علاوه بر آموزش تمرینات اصلاحی مرتبط با کف پای صاف می توان از کفی طبی نیز استفاده کرد. طبق نظر اغلب پزشکان، نارسایی سر استخوان ران را می توان با قرار دادن سر این استخوان در یک پوشش محافظ حفره ای به حداقل رساند و از پیشرفت آن جلوگیری کرد.

این روش درمانی با استفاده از ابزارهای خاصی مانند بریس در مراحل ابتدایی بیماری بیشترین تاثیر را دارد. بریس به عنوان محافظ روی استخوان قرار می‌گیرد و حرکت آن را محدود می کند. بهتر است استفاده از بریس به مدت دو سال ادامه داشته باشد.

 اگر چنانچه پس از سن 7 سالگی این عارضه بهبود نیابد، پزشک  استفاده از زانو بند های مخصوص یا کفی طبی را برای درمان پای ضربدری توصیه می کند. اگر مفصل کودک دچار تغییر شکل شده باشد و رباط ها انعطاف پذیری کمی داشته باشند، استفاده از بریس می تواند موثر واقع شود. بریس باعث حفظ زاویه مناسب زانو می‌شود و از ضربدری شدن آن جلوگیری می کند. با وجود اینکه کفی های طبی باعث درمان این عارضه نمی شوند، در برخی موارد می توانند منجر به بهبود علائم بیماری شوند. علاوه بر این موارد، برای کودکان می توان آتل و آرتوز را جایگزین کفی کفش و سایر وسایل کمکی کرد. آرتوزها باعث می شوند که استخوان های کودک به صورت صحیح رشد کنند.

جراحی

اگر ضربدری بودن پاها شدید باشد یا تمرینات ورزشی برای بهبودی بیمار کافی نباشند، پزشک یکی از شیوه های عمل جراحی را جهت اصلاح زانو ضربدری توصیه می کند.

جراحی رشد هدایت شونده:

در جراحی رشد هدایت‌شونده در افراد جوان  که در رشد آینده استخوان آن‌ها تاثیر گذار است،  یک صفحه فلزی کوچک داخل زانوی آنها قرار می گیرد. این نوع عمل جزئی، هدایت کننده  رشد استخوان نامیده می شود و صفحه فلزی پس از رشد استخوان   برداشته می شود. روش جراحی در کودکان به سن کودک، میزان بیماری و دلیل بروز آن بستگی دارد. تغییر شکل و اصلاح فرم زانو اغلب 12 ماه به طول می انجامد.

جراحی برش استخوان:

در بزرگسالان ممکن است از روش جراحی استئوتومی استفاده شود. در این روش از صفحات فلزی دائمی در جهت درست نگه داشتن استخوان های زانو استفاده می شود. در جراحی برش استخوان، استخوان پا تحت جراحی قرار می گیرد و از نو شکل داده می شود. هدف این جراحی کاهش یا پیشگیری از بیماری آرتروز و درد ناشی از آن است.

همچنین کاهش روند ساییدگی زانوها که منجر به جراحی تعویض مفصل زانو میشود، از دیگر اهداف جراحی استئوتومی است.  عمل جراحی اسئوتومی نیز مانند هر جراحی دیگری می‌تواند عوارض و خطراتی  مانند عفونت، صدمه های جزئی به عروق و اعصاب در حین عمل یا جوش نخوردن استخوان ها را به دنبال داشته باشد. به همین خاطر تمام مراقبت های پس از عمل جراحی  باید طبق دستور پزشک رعایت شوند تا  نتیجه ای مطلوب حاصل شود. 

عمل جراحی پای ضربدری در اکثر موارد نتایج مثبتی به همراه دارد. بعد از عمل باید جلسات فیزیوتراپی انجام شوند. انجام تمرینات ورزشی به منظور افزایش دامنه حرکتی زانو ، آموزش صحیح راه رفتن و ایستادن و قرار گرفتن بدن در وضعیتی مناسب برای تحمل وزن ، مواردی هستند که در بهبودی و درمان پای ضربدری موثر خواهند بود.

مشکل پای ضربدری درکودکان معمولا تا هشت سالگی برطرف می شود. در سنین بالاتر و بزرگسالان انجام فیزیوتراپی و تمرینات ورزشی می توانند موثر واقع شوند. علاوه بر آن، فیزیوتراپی باعث تقویت عضلات زانو می‌شود و از تاثیرات فشار بر دیگر مفاصل پیشگیری می کند.

در نهایت اگر این روش ها موثر نباشند، پزشک برای اصلاح پای ضربدری جراحی را توصیه می کند.  اگر پای پرانتزی  درمان نشود، با گذر زمان موجب درد و بروز مشکل در زانو می شود.

طبق تحقیقات، بزرگسالانی که دچار این عارضه هستند بیشتر از سایر افراد در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند.  علاوه بر موارد ذکر شده، باید به کودکانی که به راشیتیسم یا بیماری های مشابه دیگر دچار هستند، مواد خوراکی مغذی داده شود تا بتوانند بر این کمبودها غالب شوند.

با انجام این کار به اصلاح پای ضربدری کمک بسیاری خواهد شد. انجام فیزیوتراپی توسط متخصص مربوطه نیز تا حد زیادی در درمان این بیماری موثر خواهد بود. توجه داشته باشید که پای ضربدری نوعی اختلال ژنتیکی است و جلوگیری از بروز یا بازگشت مجدد این بیماری امری غیر ممکن است. با این وجود، حفظ وزن مناسب و استفاده از بریس یا ارتز کفش می توانند از تاثیرات این عارضه بکاهند و حتی آن را درمان کنند.

معاینه کف پا نیز امری کاملا ضروری است. هر نوع مشکل مرتبط با پا مانند صافی کف پا باید برطرف شود.

صافی کف پا را می توان با استفاده از کفی طبی داخل کفش رفع کرد. این روش مانع از وارد شدن فشار زیاد به پا می شود و ریسک ابتلا به شکستگی را کاهش می دهد. 

درمان صاف بودن کف پا باعث بهبود راه رفتن کودک نیز می شود و خستگی ناشی از راه رفتن را در او کاهش می دهد. همچنین اضافه وزن کودک باعث وارد شدن فشاری مضاعف به زانوهای او می شود. بنابراین بهتر است ورزش هایی به او بیاموزیم که فشار وارده به زانوهای کودک را به حداقل می‌رسانند.

تفاوت جراحی تعویض مفصل زانو و جراحی استئوتومی

در جراحی استئوتومی ، بافت های طبیعی اطراف زانو و استخوان ها و رباط ها نظیر استخوان ران ، ساق پا و کشکک حفظ خواهند شد. اگر قصد دارید که فعالیت های ورزشی مثل دویدن ، بالا رفتن از ارتفاع و فعالیت های سنگین ورزشی را انجام دهید، جراحی استئوتومی مناسب ترین گزینه برای شما خواهد بود.

 در جراحی تعویض کامل مفصل زانو بر خلاف جراحی استئوتومی ، پروتزهایی مصنوعی به جای کل استخوان ها و رباط های شما  قرار داده می شوند. در این روش مدت زمانی طولانی نیاز است تا بهبودی صورت گیرد و حرکت مجدد زانو و بازگشت به دامنه حرکتی طبیعی بسیار دشوارند.

همچنین پروتزهای استفاده شده در جراحی معمولا ۱۵ سال دوام می‌آورند و بعد از این مدت باید تعویض شوند. در واقع این امر  به معنی انجام جراحی مجدد است.

تمرينات ورزشي مناسب براي تقويت عضلات در ناهنجاري زانوی ضربدری

در واقع در این عارضه عضله داخلی همسترینگ ، واستوس مدیالیس و کوادری دچار ضعف شده اند. همین ضعف باعث بر هم خوردن تعادل و پوسچر طبیعی فرد شده و در دراز مدت موجب ایجاد زانو ضربدری می شود. در ادامه چند نوع از حرکات اصلاحی زانوی ضربدری برای شما بیان شده است:

1، مانند شکل به پهلو دراز بکشید و   سر را روی آرنج قرار دهید. پای بالایی را روی صندلی قرار دهید تا پای پایینی بتواند به سمت بالا حرکت کند. حال پای زیرین را 10 بار بالا آورید و هر بار 10 ثانیه نگه دارید. برای اینکه بتوانید این تمرین را بیشتر بر روی بخش داخلی همسترینگ متمرکز کنید، بهتر است کمی به سمت جلو یا شکم متمایل شوید تا سمت داخل و خلفی ران به هنگام بلند کردن پا بیشتر فعالیت کند. 

2. تقويت عضلات واستوس مدياليس: برای تقویت واستوس مدیالیس مانند شکل بنشینید و یک زانو را خم کنید. پای هدف را دراز کنید. پشت زانو را به زمین یا یک پد کوچک بفشارید. 10 ثانیه نگه دارید و سپس رها کنید. این تمرین را 10 بار تکرار کنید. 

3. تقویت مجموعه عضلات کوادری سپس یا چهار سر ران: مانند شکل به دیوار تکیه دهید و دست ها را روی کمر بگذارید. یک توپ در بین زانوها قرار دهید و آن را بفشارید. سپس تا 30 تا 90 درجه خم شوید و دوباره به حالت اول بازگردید.